Borsa Tarihi - Borsacılık Nasıl Başladı?

Borsacılığın 2000 yıllık bir tarihi olduğu tahmin edilmektedir. Her ne kadar bizim aklımıza borsa denildiği zaman hisse senetleri gelse de, borsaların başlangıcı pazar ve panayırlar olmuştur. Günümüzden yaklaşık 1800 yıl önce inşa edindiği tahmin edilen Aizanoi Binası ise ilk borsa binasıdır ve ülkemiz topraklarındadır.

Kütahya'nın Çavdarhisar ilçesinde bulunan Aizanoi, ilk borsadır ve milattan sonra 2. yüzyılın sonlarında oluştuğu bilinmektedir. O zamanlar "macellum" adı verilen gıda pazarı olarak faaliyet göstermişti. Roma İmparatoru Dioeletianus tarafından milattan sonra 301 yılında, enflasyon ile baş etmek için fiyatların belirlendiği taş bloklar ile bu bina inşa edinmiştir. Günümüz borsa ekranlarının, bu taş bloklardan geldiğini düşünebilirsiniz.

Aizanoi binasının etrafındaki taş bloklar üzerinde belirlenen fiyatlar ile alım – satım işlemleri gerçekleştirilirmiş. Enflasyonun önüne geçebilmek için üretilen mallar arasında çapraz fiyatlandırma yapılarak, gerçeği yansıtmayan fiyatların önüne de geçilmiştir. İşte bu şekilde günümüz borsalarının temelleri atılmıştır.

15. yüzyıla geldiğimizde ise dünya deniz ticareti gelişim göstermiştir ve ticari işlemlere kıymetli evraklar dahil olmuştur. Deniz ticaretinin önemli limanlarından olan Belçika ülkesi Anvers'te, kıymetli evraklar ilk kez ticari işlemlere dahil olmuştur.

İlk olarak kahvehane, sokak köşesi gibi mekanlarda yapılan bu işlemler, daha sonra işlem hacminin artmasıyla daha güvenli ortamlara taşınmak istenmiştir. İlk işlemleri kanıtlar nitelikte, Londra'da bir kahvehanenin girişinde borsa anlamına gelen "the stock market" tabelası asılıdır. New York'ta da bir ağaç altında hisse senedi işlemlerinin yapıldığını kanıtlayan fotoğrafı yanda görebilirsiniz.

İşlem hacminin artmasıyla güvenli yerlere taşınmak istenen hisse senedi işlemleri, resmi olarak ilk borsa binası kabul edilen Anvers'te yapılmıştır. 15. yüzyılda burada bir borsa kurulmuş ve ilk borsa işlemlerine tanıklık etmiştir. Daha sonra Amsterdam Borsası kurulmuş ve ardından gelen yüzyıllarda dünyaya yayılmıştır. 16. yüzyılda Paris ve Londra, 17. yüzyılda Berlin ve Basel'de, 18. yüzyılda Viyana ve New York'ta borsalar kurulmuştur. 19. yüzyıla gelindiğinde ise Brüksel, Roma, Milano, Madrid, Tokyo ve İstanbul borsaları kurulmuştur.

Borsaların gelişimi oldukça hızlı olmuştur diyebiliriz. Türk borsacılığının da gelişimi Osmanlı Dönemi'ne dayanmaktadır. Gelişimi izlenirken de; Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olarak iki aşamada incelenmektedir. Osmanlı Devleti'nin menkul kıymetler ile ilk ticari işlemleri Tanzimat Dönemi sonrasına rastlamaktadır. 1854 Kırım Savaşı sonrasında yapılan borçlanmaya ait tahvillerin yaygın bir şekilde el değiştirdiği bilinmektedir. Bu işlemlerde borsa faaliyetlerinin zemini hazırlamıştır.

Osmanlı'da ilk olarak Galata Bankerleri 1864 yılında bir dernek kurmuş ve Havyar Han'da, daha sonra da Komisyon Han'da faaliyet göstermişlerdir. Alacaklı yabancı devletlerin desteğiyle de, 1866 yılında İstanbul'da ilk resmi borsa olan ve Fransız borsa sistemine yakın olan "Dersaadet Tahvilat Borsası" kurulmuştur. Denetimi ise Maliye Nezareti'ne verilmiştir. 20 kişilik yönetim komitesi vardır. Borsada faaliyet gösterenler ise bugünkü isimleri ile birlikte şu şekildedir:

• Mubayaacılar – Dealers
• Simsarlar – Brokerlar
• Coberler – jobber olarak gruplandırılmıştır.

İkinci Meşrutiyet sonrasında yerli şirketlerin menkul kıymetleri, Osmanlı borsasında işlem görmüştür. Demiryolu, madencilik, elektrik ve havagazı, tramvay şirketleri ile imtiyazlı şirketler, Osmanlı borsasının ilk yerli menkul kıymetlerini basmışlardır. İşlem hacmi ile 1895 yılında Osmanlı borsası, Avrupa'nın sayılı borsalarından olmayı başarmıştır. Hileli borsa oyunları ve çeşitli skandallar sonrasında ise itibarı sarsılmıştır. Daha sonra çeşitli düzenlemeler yapılarak Esham ve Tahvilat Borsası olarak adı değiştirilmiştir.

Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı ile yıkılıp Cumhuriyet Dönemi devreye girmiştir. 1929 yılında ise borsacılık faaliyetleri yeniden canlanmaya başlamıştır. Daha sonra da İstanbul Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası kurulmuştur. Bu borsa, ilk Cumhuriyet borsası olarak sayılır ve Osmanlı borsasının devamı sayılır.

1939 yılında Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu ile birlikte kambiyo kontrolü, Avrupa borsalarına bağlı olarak çalışan İstanbul borsası için yıkıcı olmuştur. 1938 yılında da merkezinin Ankara'ya taşınması nedeniyle, büyük bir darbe almıştır. Daha sonra borsanın tekrar İstanbul'a taşınmasına karar verilmiştir.

1981 yılına gelindiğinde ise Sermaye Piyasası Kanunu'nun çıkarılması ile yeni faaliyet dönemi başlamıştır. Alınan tedbirler ile menkul kıymetler borsası yeniden işlerlik kazanmıştır. Tedbirlerin en önemlisi ise 1447 sayılı eski Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu'nun yerini alması için 6 Ekim 1983 tarihinde 91 sayılı Menkul Kıymetler Borsaları Kanun Hükmünde Kararname ve Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışmaları Hakkında Yönetmelik'tir.

31 Ekim 1985 yılına gelindiğinde ise İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetmelik'i kabul edilerek 26 Aralık 1985 tarihinde İstanbul Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur. İlk seans ise 2 Ocak 1986 tarihinde gerçekleşmiştir.

5 Nisan 2013 tarihinde ise İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, bünyesine İstanbul Altın Borsası ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası'nı alarak Borsa İstanbul adını almıştır.