Menkul Kıymetler Nedir? Özellikleri Nelerdir?

Ülkemizde menkul kıymetlerin tanımı Sermaye Piyasası Kanunu'na göre yapılmıştır. Kıymetli olan evraklar, borsada işlem gören ve görmeyen olarak ikiye ayrılmışlardır. İşte bu kıymetli evrakların iktisadi bakımdan en çok kullanılan türleri de, çek, bono ve poliçeden oluşan kambiyo senetleri ile emtia senetleridir.

Bu yazımlar birlikte menkul kıymetlerin tanımını kapsamlı bir şekilde ele almak istiyorum.

Menkul kıymetler Nedir?

Menkul kıymet tanımı; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir tutarı temsil eden, orta ve uzun vadeli yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, çok sayıda ve seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan kıymetli evraktır. Menkul kıymetleri yalnız orta ve uzun vadeli olarak tarif etmek, ortaklık haklarını temsil eden menkul kıymetleri tanım dışında bırakmaktadır. Bunlar ise hisse senedi ve türevleridir. Bu nedenle tanım içerisine sonsuz vadeli ibaresi de eklenmiştir.

Menkul kıymetlerin tanımında en önemli faktör ise bunların hukuken kıymetli evrak hükmünde olmalarıdır. Kıymetli evrak ise bir hakkı temsil etmek üzere düzenlenmiş ve o haktan ayrılması mümkün olmayan belgelerdir. Kıymetli evrak özelliğinde bir belgenin temsil ettiği hak, belgeden ayrı olarak kullanılamayacağı ve devredilemeyeceği gibi, hakkı elde tutarak belgeyi devretmek de mümkün değildir. Bir miktar hisse senedinin belli bir fiyattan satışı için taraflar anlaşsalar ve bir taraf ödemeyi yapsa, diğer taraf ise hisse senetlerinin yanında bulunmadığını söyleyerek onları ertesi gün teslim edeceğini söylese, hukuken sözleşme geçerli, ama hisse senetlerinin temsil ettiği ortaklı hakkının devri geçersizdir.

Hisse senetleri teslim edilmeden ortaklık haklarının devri ne satıcıya, ne de ilgili şirkete karşı hüküm ifade eder. Şirket temettüleri ortakların adresine havale yoluyla ödüyorsa, eski sahibine ödemeye devam eder ve hisselerin yeni sahibi şirketten bir talepte bulunamaz. Ancak hisse senetlerini devredene başvurabilir.

Satıcı ile alıcı hisse senetlerinin devri konusunda noterde sözleşme yapsalar bile, teslim gerçekleşmedikçe ortaklık hisselerinin devri hukuken gerçekleşmez. Roma hukukunda bulunmayan sınırlı sorumluluk ilkesinin modern hukuk sistemlerine girmesi adi ve kolektif şirketler yanında limited şirketleri yaratmıştır. Yine Roma hukukunda bulunmayan kıymetli evrak kavramını ortaya çıkarması ile de anonim şirketler meydana gelmiştir.

Sermaye Piyasası Kanunu’na göre Menkul Kıymetler

•  Hisse senetleri ve geçici ilmühaberleri,
• Tahvil, İntifa senedi,
• Kar ve zarar ortaklığı belgeleri,
• Hazine bonoları, devlet ve diğer kamu tüzel kişilerinin tahvil ve bonoları, gelir ortaklığı senetleri,
• Tertip halinde çıkarılan ve 2 yıl veya daha uzun süreli ipotekli borç ve irat senetleridir.

Sermaye Piyasası Kanunu’na göre Menkul Kıymet Sayılmayanlar

•  Finansman bonoları, banka bonoları, banka garantili bonolar,
• Faiz kuponu, temettü kuponu, Talon,
• 2 yıldan az süreli ve tertip halinde çıkarılan ipotekli borç ve irat senetleri,
• Yatırım fonu katılma belgeleri, (A tipi fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılmaktadır) 
• Maliklerince düzenlenen opsiyon senetleri,
• Mevduat sertifikalarıdır.

Bunların dışında Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenecek sermaye piyasası araçları da bu anlamda işlem görürler. Bu duruma göre menkul kıymet sayılan ya da sayılmayan, fakat sermaye piyasasında menkul kıymet gibi işlem gören sermaye piyasası araçlarını ise tebliğ şu şekilde açıklamakta:

Kamu sektörü: Devlet tahvilleri, hazine bonoları, tasarruf bonoları, gelir ortaklığı senetleridir.

Özel sektör: Sabit getirili kıymetler ve değişken getirili kıymetler olarak ikiye ayrılmışlardır. Sabit getirili kıymetler tahvil ve türevlerini ifade etmektedir ve klasik tahvilleri ile çeşitleri, hisse senediyle değiştirilebilir tahviller, kara iştirakli tahviller, ipotekli borç ve irat senetleri, banka bonoları, banka garantili bonolar ve finansman bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler bu gruptadır.

Değişken getirili kıymetler ise hisse senedi ve türevlerini ifade etmektedir. Klasik hisse senetleri ve çeşitleri, geçici ilmühaberler, intifa senetleri, kar – zarar ortaklığı belgeleri (KOB), katılma intifa senetleri (KİS), Yatırım fonu katılma belgeleri de bu gruba girmektedir.

Menkul Kıymetlerin Özellikleri

Menkul kıymetler olarak geçen sermaye piyasası araçlarının her birinin ayrı özelliklerinin olmasının yanında ortak bazı özellikleri taşımaktadırlar. Bunlar ise kısaca;

• Menkul kıymetler hukuken kıymetli evrak niteliğindedir.
• Standart ve yuvarlak meblağlı, misli nitelikte, belli şekil şartlarını haiz kıymetlerdir.
• Çok sayıda ihraç edilip halka arz edilen kitle senetleridir. Bono ve poliçe gibi tek bir ticari ilişki için düzenlenmezler.
• Az veya çok devamlılık arz eden alacak ya da ortaklık haklarını temsil ederler.
• Dönemsel getiri sağlarlar.
• Her birinin bir nominal değeri, bir de piyasada arz ve talebin oluşturduğu piyasa değeri vardır. 
• Menkul kıymetler nama ve hamiline yazılı olabilirler. İhraç edilen menkul kıymetlerin ne kadarının nama, ne kadarının hamiline yazılı olacağı ise ana sözleşme veya izahnamede belirtilmektedir.

NOT: Borsalarda menkul kıymetlerin yanı sıra, dövizler, değerli maden ve metaller ile de vadeli ve vadesiz işlemler yapılmaktadır. Altın, kıymetli madenler ve metal borsalarında işlem gören bir yatırım aracıdır. Döviz ise döviz borsalarında işlem görür. Günümüzde döviz borsası olarak forex piyasası tanımı yapılsa bile borsa da döviz işlemleri yürütülmektedir.