Dünya Borsaları

Borsalar ticarete konu olan malların alım satım işlemlerinin yürütüldüğü, yatırımcılara güvenilir ortamların oluşturulduğu ve ekonomiye çeşitli katkıların sağlandığı kurumsal piyasalardır. Dünyada büyük liman kentlerinde deniz ticaretinin yaygınlaşması ile borsalar doğmaya başlamıştır. Öncelikli olarak sokaklarda, kahvehanelerde yapılan kıymetli evrak alım satımı için daha sonraları daha güvenli ortamlara ihtiyaç duyulmuştur ve borsa binaları kurulmaya başlamıştır.

Dünyada ilk borsa işlemleri büyük limanlara sahip olan İngiltere, İtalya, Hollanda ve Belçika gibi denizci ülkelerde görülmüştür. İlk borsa binası olarak da Belçika’nın Anvers şehrinde 1487 yılında kurulan borsa binası gösterilmektedir. Daha sonra Hollanda’da Amsterdam Borsası kurulmuştur. Bu iki borsayı Paris, Londra, Berlin, Basel, Viyana, New York, Brüksel, Roma, Milano, Madrid, İstanbul ve Tokyo borsaları takip etmişti ve günümüzdeki büyük borsalar meydana gelmiştir.

Borsaların kurulmasında en büyük etken menkul kıymetlerin el değiştirmesidir. İlk olarak pazar ve panayırlara dayanan borsa temeli işlem hacminin artış göstermesi ile pazar faaliyetlerinden daha büyük faaliyetlere geçiş yaparak vadeli işlemlere kadar uzanmıştır. İşlem hacminin artması ile sokaklarda yapılan işlemler kahve, lokanta gibi yerlere taşınmıştır ve bunun en iyi örneği Londra’da girişi ücretli olan bir kahvehanedir. Daha sonları alım satım işlemlerinin iyice ilerlemesi ile borsa yatırımcıları uzmanlaşmışlar ve bir meslek kuruluşları artış göstermiştir. Hile ve dolandırıcılığa karşı disiplinli ve güvenli bir ortamda borsa yatırımlarının yapılması ihtiyacı artış göstermiştir.

Borsaların gelişmişlik tarz ve derecesi ülkelerin ekonomik ortam ve şartları tarafından belirlenmektedir. Bu nedenle de dünya üzerinde yer alan her borsanın çeşitli gelişme dereceleri ve modelleri bulunmaktadır. Dünya üzerinde ne kadar borsa bulunuyorsa o kadar da borsa modeli olduğu kabul edilmektedir. Bunun yanında borsalar büyüklük özellikleri dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır.

İşlem hacmi, piyasa değeri gibi büyüklük özelliklerine göre borsalar;

• Süper borsalar,
• Büyük borsalar,
• Orta büyüklükte borsalar,
• Küçük borsalar olarak sınıflandırılabilir.

Borsaların bir sınıflandırılma şekli de, Dünya Bankası tarafından ülkelerin kişi başı Gayri Safi Milli Hasıla’sı dikkate alınarak yapılan sınıflandırmasıdır. Kişi başına gelir seviyesi yüksek olan ülkelerin borsaları gelişmiş borsalar; kişi başına gelir seviyesi düşük olan ülkelerin borsaları da gelişmekte olan borsalar olarak sınıflandırılmaktadır. 2010 yılında kişi başı GSMH 12.276 dolardan yüksek olan ülkelerin borsaları gelişmiş borsalar olarak belirlenmiştir. Dünya Bankası tarafından belirlenen GSMH’sı standartlara göre yüksek gelir düzeyinin altında ise o ülkenin borsası gelişmekte olan borsa veya gelişen borsalar olarak nitelendirilmektedir.

Gelişmiş borsalar genel olarak sanayileşmiş ülkelerde faaliyet gösteren büyük borsalardır. Dünyanın en büyük borsası New York Stock Exchange (NYSE); dünyanın en büyük ikinci borsası ise Nasdaq Borsası’dır. Bu iki borsanın da işleyişleri birbirinden farklıdır. Nasdaq Borsası elektronik bir sistemle çalışan ve organize olmayan bir borsadır. New York’ta kurulmuş olan bu borsada genellikle teknoloji ağırlıklı şirketlerin menkul kıymetleri işlem görmektedir.

Ülkemiz borsasının da içerisinde yer aldığı gelişmekte olan borsalar ise gelişmekte olan ülkelerde faaliyet göstermektedir. Günümüzde en önemli olanları ise; Güney Amerika’da Arjantin, Brezilya, Şili Borsaları; Uzak Doğu’da Endonezya, Malezya ve Tayland Borsaları; Avrupa’da Borsa İstanbul, Ürdün, Rusya, Romanya ve Macaristan Borsalarıdır.

Süper Borsalar

New York Borsası (New York Stock Exchange, NYSE)

NYSE gönüllü bir dernek olarak kurulmuştur ve yönetim kurulu borsa üyeleri tarafından seçilmiştir. New York Borsası üyelerine bakılacak olursa; komisyoncular (brokers), specialistler ve tacirler (dealers) olmak üzere üç ayrı gruba ayrıldığı görülür. Brokerlar, yatırımcıların işlem emirlerini, yerine getirmesi için specialistlere veren ve bu işlem karşılığında komisyon alan kişilerdir. Specialistler ise kendilerine verilen hisse senetlerinde piyasa oluşturmak için kendi hesaplarına alım ve satım yapan, müşteri emirlerini kendilerine getiren brokerların, brokerlığını yapan borsa üyeleridir.

Dealerlar kendi nam ve hesaplarına alım – satım işlemleri yapabilen borsa üyeleridir. New York Borsası’nda 2010 yılı verilerine göre 2317 şirketin menkul kıymetleri işlem görmektedir. ABD menkul kıymet piyasasının % 85’i New York Borsası’nda işlem görmektedir.

Menkul kıymetlerini, New York Borsası’nda kayıt ettirmek (kote) isteyen şirketlerin;

• Önemli derecede aktif varlığa ve kazanca sahip olması,
• Faaliyet alanının ulusal çıkarlara uygun olması,
• Faaliyetlerini sürdürdüğü sektörün genel durumunun ve şirketin ilgili sektördeki durumunun istikrarlı olması,
• Hisse senetlerinin geniş kitlelere dağıtılabilecek sayıda olması,
• Bilançolarının bağımsız muhasebeciler tarafından borsanın saptayacağı şekilde denetlenmiş olması,
• Her hisse senedi sahibine yönetiminde söz hakkı tanıyacak biçimde olması gerekir.

Tokyo Borsası (Tokyo Stock Exchange, TSE)

Uzak Doğu’nun en önemli hisse senedi borsası olan Tokyo Borsası’nda, 2010 yılı itibariyle 2293 şirketin hisse senetleri işlem görmektedir. Borsa üyeleri bakımından saitori’leri ile dikkat çeken Tokyo Borsası’nın üyeleri; düzenli üyeler ve saitori’ler olarak iki gruba ayrılmıştır. Düzenli üyeler, kendileri ve müşterileri adına alım – satım işlemi yaparlar. Saitori’ler düzenli aracılar arasındaki işlemlerde bir aracı şeklinde hizmet vermektedir. Bir tür brokerın brokerı oldukları kabul edilmiştir ve bu yönleri ile New York Borsası’nın specialistlerine benzetilmektedir.

Tokyo Borsası tamamen bilgisayar desteği ile borsa işlemlerini desteklemektedir. Aracı kuruluşlar, müşterilerden aldıkları alım – satım emirleri borsa salonunda bulunan saitorilere iletirler. Saitoriler aracı kurumlara aracılık etmektedir ve müşteri emirleri merkezi bilgisayarlı sisteme girilmektedir.

Tokyo Borsası bir şirket olarak faaliyet gösterir ve organizasyon şeması da bir şirketin organizasyon şeması niteliği taşımaktadır. Borsada kamu yönetiminin sıkı otoritesi söz konusudur. Borsada ilgili kararlar da maliye bakanlığı tarafından alınmaktadır. Maliye bakanlığına bağlı bir birim olarak çalışan Menkul Kıymetler Kurulu, doğrudan borsayı, aracı kurumları ve menkul kıymet ihraç eden şirketleri denetleyebilmektedir.

Londra Borsası (London Stock Exchange, LSE)

Londra eski çağlardan bu yana dünyanın finans merkezi olmuş bir şehirdir ve bu özelliğini hala korumaktadır. Bu özellikler nedeniyle de Londra Borsası menkul kıymet borsaları arasında en büyük borsalar arasında yer almıştır. Borsa 300 yılı aşkın bir tarihe sahiptir. Modern anlamda da ilk organize olmuş borsa, Londra’da 1801 yılında kurulmuştur. Dünyanın en büyük borsaları arasında yerini koruması için Londra Borsası’nda birçok değişiklik yapılmıştır. Bunlar arasında en çok bilinen ise 1986 yılında Büyük Patlama (Big Bang) diye anılan düzenlemelerdir.

Big Bang düzenlemesi ile Londra Borsası’nda yapılan büyük değişiklikler;

• Banka ve diğer finansal kurumlara aracılık yapma fırsatı getirilmiş,
• Komisyonlar serbest bırakılmış,
• İşlem yapan kurumlara hem brokerlik, hem de dealerlık yapma imkanı sağlanmış,
• İşlemlerin yüz yüze yapılması yerine bilgisayar ve telefonlar aracılığıyla yapılması sağlanmıştır. 

Big Bang sonrası aynı zamanda işlemler borsadan aracı kurumların bürolarına taşınmış ve bilgisayarlardan alınan bilgiler üzerine yapılmaya başlamıştır. Bu sistemde işlem gören hisse senetleri de, alfa, beta, gamma ve delta şeklinde sınıflandırılmıştır.

• Alfa hisse senetleri, en aktif işlem gören hisse senetleri,
• Beta ve Gamma hisse senetleri, Alfa grubu hisse senetlerine göre daha az aktif olan hisse senetleridir.
• Delta grubu hisse senetleri ise, likiditesi en az olan hisse senetleridir.

Londra Borsası’nın 4 pazarı bulunmaktadır;

• Londra Opsiyon Pazarı,
• Birleşik Krallık Hisse Senetleri,
• Uluslararası Hisse Senetleri ve Kamu Menkul Kıymetleri,
• Sabit faizli menkul kıymetler.

Büyük Borsalar

Amerikan Borsası (American Stock Exchange, AMEX)

Amerikan Borsası’nda 796 şirketin 950 menkul kıymeti işlem görmektedir. Borsada küçük ve yeni kurulmuş işletmelerin menkul kıymetleri işlem görür. ABD’nin ikinci büyük borsası olma niteliği taşımaktadır. New York Borsası ile birlikte ABD içinde toplam menkul kıymet alım satım hacminin % 90’ına sahiptirler. Amerikan Borsası’nda müşterilerin alım – satım emirleri düzenli veya yardımcı üyelere verilir. Aynı zamanda bankalar da bu emirleri kabul edebilir. Bankalar borsa üyeleri değildir ama borsaya üye firmalara emirleri ileterek yatırımcılara yardımcı olmaktadırlar.

Diğer Büyük Borsalar

• Chicago Borsası (Midwest Stock Exchange)
• Pasifik Borsası (Pasific Stock Exchange San Francisco ve Los Angeles’ta birer şubeleri bulunmakta)
• Hong Kong, Paris, Milano, Frankfurt Borsalarıdır.

Orta Büyüklükte Borsalar

ABD

ABD’de 7 tanesi aktif toplam 14 borsa bulunmaktadır. Boston, Cincinati ve Philadelphia borsaları. Bunların dışında yer alan, Chicago’daki Futures Exchange ve Chicago Board Options Market olarak vadeli işlem ve opsiyon borsaları bulunmaktadır.

Avrupa

Frankfurt dışındaki Alman borsaları olan Berlin, Hamburg, Münih borsalarıdır. Bunlarında dışında Madrid, Barcelona, Brüksel, Lizbon, Kopenhag, Stockholm, Amsterdam.

Uzak Doğu

• Seul, Taiwan, Singapur, Sydney, Melbourne, Bombay ve Hindistan’da yer alan toplam 14 borsa. 
• Latin Amerika ve Kanada
• Rio de Janeiro, Buones Aires, Sao, Mexico City, Toronto.

Orta Doğu

• İstanbul

Küçük Borsalar

Dünya üzerinde 65’e yakın faaliyet gösteren borsa bulunmaktadır. Atina, Tel Aviv, Viyana, Oslo, Helsinki, Manila, Kuveyt, Nijerya gibi…